του Διονύση Λατινόπουλου*
Η περιβαλλοντική ενημέρωση αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο/μέσο της περιβαλλοντικής πολιτικής με εξαιρετικά χρήσιμο ρόλο στις σύγχρονες κοινωνίες. Μέσω αυτής είναι δυνατόν: (α) να αντισταθμιστεί σε ικανοποιητικό βαθμό η περιορισμένη γνώση και εμπειρία των ατόμων/κοινωνιών σε διάφορα περιβαλλοντικά ζητήματα, και (β) να καταστεί εφικτή η αλλαγή των προτιμήσεων και της στάσης των ατόμων απέναντι στα συγκεκριμένα ζητήματα ή ακόμα και συνολικά απέναντι στο περιβάλλον. Επιπλέον η περιβαλλοντική ενημέρωση και ευαισθητοποίηση μπορεί να αναδείξει, μεταξύ άλλων: (α) την αξία/σημασία του περιβάλλοντος και των οικοσυστημικών υπηρεσιών του, (β) τις σημαντικές απειλές για τη φύση αλλά και για τον ίδιο τον άνθρωπο, καθώς και (γ) τις αναγκαίες, συχνά συμμετοχικές (με παρακίνηση σε δράση), λύσεις για τα διάφορα περιβαλλοντικά προβλήματα.
Πολύ σημαντικό ρόλο σε όλα τα παραπάνω μπορούν να διαδραματίσουν οι εκστρατείες περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης. Έχει αποδειχτεί από πλήθος σχετικών ερευνών και μελετών ότι οι εκστρατείες αυτές μπορούν να παρακινήσουν σε δράση, σε αλλαγή συμπεριφοράς ή και σε αλλαγή προτιμήσεων (επανακαθορίζοντας ακόμα και το ίδιο το αξιακό σύστημα των συμμετεχόντων σε αυτές, μέσω της αύξησης την αξίας/σημασίας που αποδίδουν στο φυσικό περιβάλλον και τις υπηρεσίες του). Σε αντίθεση μάλιστα με τα διάφορα «παραδοσιακά» οικονομικά μέσα και πολιτικές, μια εκστρατεία ενημέρωσης μπορεί να παράγει σημαντικά αποτελέσματα χωρίς την ανάγκη επιβολής οικονομικών αντικινήτρων (π.χ. περιβαλλοντικών φόρων) και κανονιστικών πολιτικών εντολών και ελέγχου (command and control instruments).
Σε μια περίοδο όμως, που καθημερινά κατακλυζόμαστε από πληροφορίες, εικόνες, ειδήσεις και διαφημίσεις που μεγάλο μέρος τους απευθύνονται στο συνειδητό ή το υποσυνείδητο κάθε πολίτη με στόχο να καθορίσουν τη συμπεριφορά και τις αποφάσεις του, πόσο αποτελεσματική μπορεί να είναι σε βάθος χρόνου μια περιβαλλοντική εκστρατεία/καμπάνια; Μήπως, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τον εμβολιασμό μας κατά του COVID-19, έτσι και οι περιβαλλοντικές πληροφορίες που λαμβάνουμε από τις διάφορες εκστρατείες ενημέρωσης χάνουν σιγά-σιγά την αποτελεσματικότητά τους; Επομένως, μήπως χρειάζονται ανά τακτά διαστήματα κάποιες «αναμνηστικές δόσεις» ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης ώστε να διατηρούμε (για όσο χρονικό διάστημα κρίνεται αναγκαίο) σε υψηλά επίπεδα την αξία που αποδίδει μια κοινωνία για το περιβάλλον;
Αυτά τα ερωτήματα προσπάθησε να τα απαντήσει η ερευνητική ομάδα του Ινστιτούτου Αστικού Περιβάλλοντος και Ανθρώπινου Δυναμικού, του Παντείου Πανεπιστημίου σε συνεργασία με το Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης του ΑΠΘ. Στο πλαίσιο λοιπόν της έρευνας που εντάσσονταν αρχικά στις δράσεις του ερευνητικού έργου LIFE DEBAG (http://www.lifedebag.eu/), και η οποία συνεχίστηκε και τα επόμενα έτη (μετά τη λήξη του υπόψη έργου), επιχειρήθηκε η διαχρονική αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας μιας αρκετά εκτεταμένης χρονικά περιβαλλοντικής καμπάνιας που πραγματοποιήθηκε στη Σύρο. Συγκεκριμένα, εξετάστηκε το πώς οι προτιμήσεις και οι αξίες που αποδίδουν οι κάτοικοι στο παράκτιο/θαλάσσιο περιβάλλον επηρεάζονται από εντατικές εκστρατείες ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης (που έγιναν στο πλαίσιο του LIFE DEBAG) σχετικά με τη μείωση της πλαστικής σακούλας στο θαλάσσιο περιβάλλον. Για τον σκοπό αυτό και σε διάστημα 1,5 έτους διεξήχθησαν τέσσερις διαδοχικές έρευνες ερωτηματολόγιου στους κατοίκους του νησιού, σε κατάλληλα επιλεγμένες χρονικές περιόδους: λίγο πριν, αμέσως μετά και ύστερα από έξι μήνες από τις εντατικές καμπάνιες ενημέρωσης.
Τα αποτελέσματα που προέκυψαν είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα καθώς ανέδειξαν την πολύ θετική επίδραση της περιβαλλοντικής ενημέρωσης, η οποία μάλιστα αυξάνει όσο αυξάνονται οι σχετικές δράσεις. Συγκεκριμένα, κάθε νέα εκστρατεία ενημέρωσης φαίνεται να παράγει όλο και καλύτερα αποτελέσματα από την προηγούμενη (αυξάνοντας δηλαδή την αξία που αποδίδουν οι πολίτες της Σύρου στο παράκτιο/θαλάσσιο περιβάλλον και στις οικοσυστημικές του υπηρεσίες). Από την άλλη μεριά, επίσης άξιο αναφοράς είναι το συμπέρασμα ότι η θετική αυτή επίδραση της περιβαλλοντικής ενημέρωσης μειώνεται αισθητά όσο περνάει ο καιρός από την τελευταία εκστρατεία ενημέρωσης. Το παρακάτω σχήμα περιγράφει διαγραμματικά την εξέλιξη της αξίας που αποδίδουν οι κάτοικοι στο περιβάλλον, τόσο ως συνάρτηση κάθε πρόσθετης ενημέρωσης που δέχονται όσο και ως συνάρτηση του χρόνου που μεσολαβεί μετά από κάθε εκστρατεία.
Ένα άλλο ενδιαφέρον αποτέλεσμα της έρευνας αυτής είναι ότι η γενική εικόνα που περιγράφεται παραπάνω δεν παραμένει η ίδια (δεν είναι δηλαδή ομοιόμορφη) αν εστιάσουμε στις επιμέρους οικοσυστημικές υπηρεσίες του παράκτιου/θαλάσσιου περιβάλλοντος, δηλαδή τη βιοποικιλότητα, την αναψυχή, την αισθητική του τοπίου και την ποιότητα των αλιευμάτων. Με άλλα λόγια, ανεξάρτητα της αρχικής ιεράρχησης/αξιολόγησης των εν λόγω υπηρεσιών από τους κατοίκους της Σύρου, οι εκστρατείες ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης φαίνεται ότι, στην πορεία του χρόνου, επίδρασαν διαφορετικά σε κάθε μία από αυτές. Έτσι λοιπόν, όπως φαίνεται και στον πίνακα που ακολουθεί, οι διαδοχικές εκστρατείες ενημέρωσης έχουν μια σταθερά θετική (αλλά όχι πολύ μεγάλη) επιρροή στην αξία διατήρησης της βιοποικιλότητας, η οποία φθίνει μεν με μικρό ρυθμό στην πάροδο του χρόνου, εξακολουθεί όμως έξι μήνες μετά την τελευταία εκστρατεία να παραμένει αρκετά υψηλότερη από την αρχική αξία. Ακόμα σημαντικότερη και με μεγαλύτερη διάρκεια στο χρόνο φαίνεται να είναι η επίδραση της περιβαλλοντικής ενημέρωσης σε οικοσυστημικές υπηρεσίες που σχετίζονται (άμεσα ή έμμεσα) με την υγεία, όπως συμβαίνει στην έρευνά μας με την ποιότητα των αλιευμάτων (με τη διασφάλιση δηλαδή ότι η μείωση του πλαστικού στις θάλασσες θα αποτρέψει τα πλαστικά από το να περάσουν μέσω των ψαριών στην τροφική αλυσίδα).
Από την άλλη, τα αποτελέσματα της ενημέρωσης στις υπηρεσίες της αναψυχής και της αισθητικής του παράκτιου τοπίου, αν και παρουσιάζονται αξιοσημείωτα θετικά όταν εξετάζονται αμέσως μετά τις εκστρατείες, φαίνεται να φθίνουν αρκετά με τον χρόνο. Μια πιθανή εξήγηση για το φαινόμενο αυτό είναι το ότι οι υπηρεσίες αυτές (και ειδικά η αναψυχή) γίνονται πιο εύκολα αντιληπτές κατά τους καλοκαιρινούς μήνες (κατά τους οποίους πραγματοποιήθηκαν και οι δύο εκστρατείες). Συνεπώς οι αξίες τους μειώνονται στην πορεία του χρόνου πιο γρήγορα από τις προηγούμενες, εξαιτίας της όλο και μεγαλύτερης χρονικής απόστασης τόσο από τις εκστρατείες, όσο και από την τελευταία βιωματική εμπειρία των κατοίκων με τις υπηρεσίες αυτές.
Ένα ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα από τις απαντήσεις στις τέσσερις έρευνες ερωτηματολογίου είναι ότι πολλοί από τους συμμετέχοντες σε αυτές είχαν και ενεργό ρόλο κατά τη διεξαγωγή των εκστρατειών ενημέρωσης, και αυτό έγινε, είτε μέσω της ενημέρωσης πόρτα-πόρτα που πραγματοποιήθηκε, είτε μέσω της συμμετοχής τους σε εκπαιδευτικές ομιλίες, επιμορφωτικά σεμινάρια, workshops, στρογγυλά τραπέζια κτλ. Όπως αναμένονταν, αυτοί που είχαν ενεργό συμμετοχή, παρουσίασαν και τη μεγαλύτερη αλλαγή στις προτιμήσεις/αξίες για το περιβάλλον και τις οικοσυστημικές υπηρεσίες. Το πιο ενδιαφέρον όμως που ανέδειξε η στατιστική ανάλυση των ερωτηματολογίων, ήταν το ότι οι εκστρατείες ενημέρωσης επηρέασαν τελικά θετικά το σύνολο του πληθυσμού του νησιού, αυξάνοντας τη μέση αξία που αποδίδουν όλοι οι κάτοικοι στο περιβάλλον. Αυτό εικάζουμε ότι οφείλεται στο ότι, ακόμα και αν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού δεν είχε ενεργό συμμετοχή στις εκστρατείες, είχε παρόλα αυτά μια γενική εικόνα των δράσεων που πραγματοποιήθηκαν όλο αυτό το διάστημα στη Σύρο, ενώ είχε επίσης και μια έμμεση πληροφόρηση/ενημέρωση από γνωστούς, συγγενείς και φίλους που συμμετείχαν στις εκστρατείες.
Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι οι καμπάνιες αυτές έχουν βραχυπρόθεσμα μια πολύ θετική συμβολή στην περιβαλλοντική πολιτική και ένα πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα στην κοινωνία. Τα οφέλη τους όμως φθίνουν με το χρόνο. Επομένως, σε κάθε κοινωνία και ιδιαίτερα σε εκείνες που ιεραρχούν αρκετά χαμηλά συγκεκριμένα περιβαλλοντικά ζητήματα απαιτούνται διαρκείς «αναμνηστικές δόσεις» περιβαλλοντικής ενημέρωσης μέχρι να αποκτηθεί η συλλογική συνειδητοποίηση ή/και μέχρι η ατομική στάση και η συλλογική δράση στο εκάστοτε περιβαλλοντικό ζήτημα να γίνει στάση ζωής (να αποκτήσει δηλαδή μια σταθερά υψηλή αξία που θα παραμένει υψηλή στο διηνεκές).
*Ο κος Λατινόπουλος είναι Αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, ΑΠΘ
Comments